Ανασκαφή Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής στην Αρέθουσα του δήμου Βόλβης

Λάβαμε ένα μήνυμα από αναγνώστη μας και το δημοσιεύουμε. Ευχαριστούμε τον κ. Δημήτριο Πατσιούλη για την ενημέρωση.

Αξιότιμοι κύριοι καλημέρα σας!

Στην Αρέθουσα Θεσσαλονίκης στη θέση Παλιάμπελα λίγο έξω από το χωριό την τελευταία εικοσαετία διεξήχθη αθόρυβα και κατά περιόδους, αρχαιολογική ανασκαφή από Έλληνες και κυρίως από Φινλανδούς αρχαιολόγους, με σπουδαία ευρήματα παρά τα ελάχιστα τετραγωνικά του συνολικού αρχαιολογικού πεδίου που ερευνήθηκαν.

Όσοι έχουμε γεννηθεί και ζήσει τη δεκαετία του εξήντα στο οροπέδιο της Αρέθουσας, γνωρίζουμε ότι όλη η περιοχή παλαιότερα ήταν διάσπαρτη από αρχαιολογικά κατάλοιπα διαφόρων ιστορικών περιόδων (Παλαιόκαστρο, Άγιος Χριστόφορος, Παλιάμπελα κ.α.). Δυστυχώς η αδιαφορία της πολιτείας, η φθορά του χρόνου, οι λαθρανασκαφές, η συλλογή οικοδομικού υλικού παλαιότερα, (πολλά ασβεστοκάμινα στην περιοχή), εξαφάνισαν σχεδόν τα επιφανειακά ευρήματα.

Οι άνθρωποι που διατηρούσαν ζωντανούς τους μύθους και τα παραμύθια οι “παλιοί” όπως τους βλέπαμε με τα παιδικά μας μάτια, πελώριους και μαυροντυμένους με τις ντόπιες φορεσιές τους, αυστηρούς αλλά και καλοσυνάτους, δυστυχώς “έφυγαν” όλοι χωρίς κάποιος να καταγράψει τις πολύτιμες εμπειρίες και γνώσεις τους.

Αν και έφυγα από το χωριό μου μόλις τελείωσα το δημοτικό σχολείο και ζω στην Αθήνα, εξακολουθώ να επισκέπτομαι και να αγαπώ τον τόπο μου. Ακόμη και τώρα θυμάμαι μία από τις ιστορίες που μας έλεγαν για μια πέτρα που υπήρχε στην ίδια περιοχή, με ένα σημάδι (τρύπα) από τον “Βουκεφάλα το άλογο του Μεγαλέξανδρου” και δυστυχώς χάθηκε στη διάνοιξη του δρόμου.

Τυχαία βρήκα στο διαδίκτυο μια προδημοσίευση του Φινλανδικού Ινστιτούτου Αθηνών σχετικά με τα αποτελέσματα ανασκαφής παλαιοχριστιανικής βασιλικής στη θέση Παλιάμπελα λίγο έξω από το χωριό συνεχόμενη με την τεράστια αρχαιολογική θέση Παλιόκαστρο.

Θέλω να παρακαλέσω να δώσετε, εφόσον κρίνεται ότι αξίζει τον κόπο, χώρο στο site σας volvipress.gr και αυτό κυρίως για τους συγχωριανούς και πατριώτες μου οι οποίοι νομίζω ότι δεν είχαν την ανάλογη ενημέρωση. Αξίζει να γνωρίζουν ότι τα πρώτα συμπεράσματα παραπέμπουν σε μια σπουδαία αρχαιολογική ανακάλυψη, έναν αρχαιότατο χώρο, για τον οποίο εικάζεται από τους Φινλανδούς επιστήμονες ότι οι κάτοικοι του προέρχονταν από την αρχαία Αρέθουσα, παρά τις περί αντιθέτου μέχρι τώρα απόψεις ορισμένων ότι η σημερινή Αρέθουσα δεν έχει καμία σχέση με την αρχαία.

Ασφαλώς και ο ταξιδιωτικός σταθμός βρίσκονταν κοντά στο Μόδι πλησίον της Εγνατίας οδού, οι κάτοικοι όμως ήταν διάσπαρτοι σε οικισμούς στη γύρω περιοχή αναζητώντας καλλιεργήσιμη γη, πόρους, ξυλεία και προστασία από τις επιδρομές και τις ληστείες. Σας στέλνω λοιπόν το παρακάτω δημοσίευμα. Στην αρχή παραθέτω τη διεύθυνση του site του Φινλανδικού Ινστιτούτου Αθηνών, στη συνέχεια τη μετάφραση της δημοσίευσης (όσο καλύτερη μπορούσα) και στη συνέχεια το πρωτότυπο κείμενο!
Ευχαριστώ για τη φιλοξενία
Δημήτριος Πατσιούλης

http://www.finninstitute.gr/paliambela

1. Εισαγωγή
Η παλαιοχριστιανική βασιλική βρίσκεται στη θέση Παλιάμπελα στην Αρέθουσα, η οποία βρίσκεται περίπου 20 χιλιόμετρα δυτικά της Αμφίπολης στη Βόρεια Ελλάδα και ανακαλύφθηκε το 1994, ενώ γινόταν εργασίες διάνοιξης ενός δασικού δρόμου. Το κύριο μέρος του ναού ανασκάφηκε το 1994-95, από την 16η Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων υπό την διεύθυνση της Πολυξένης Αδάμ Βελένη. Μετά από πρόταση του καθηγητή Χαράλαμπου Μπακιρτζή, Έφορου της 9ης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, το Φινλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών συνέχισε την ανασκαφή και τη μελέτη της βασιλικής στα Παλιάμπελα μεταξύ 1999 και 2004 υπό τη διεύθυνση του Δρ Arja Karivieri, με την άδεια του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού και υπό την αιγίδα της 9ης Εφορείας Βυζαντινών αρχαιοτήτων στη Θεσσαλονίκη.

2. Στόχοι
Οι στόχοι του φινλανδικού προγράμματος ήταν να μελετήσει την ιστορία της πρώιμης χριστιανικής εκκλησίας και του χώρου εγγράφως και να εδραιώσει τα πεζοδρόμια και τους τοίχους που βρέθηκαν από το 1994, και να κάνει ένα σχέδιο για τη μελλοντική διατήρηση, συντήρηση και διατήρηση του χώρου σε συνεργασία -Λειτουργία με την 9η Εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων, τη Διεθνή Επιτροπή για τη Διατήρηση των Ψηφιδωτών και το Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού. Η διατήρηση των ψηφιδωτών πραγματοποιήθηκε από το 2000 έως το 2003 και η διατήρηση και η επεξεργασία των τοίχων, το 2004.

Η επιτόπια έρευνα στα Παλιάμπελα ξεκίνησε το 1999 με μια έρευνα γύρω από την εκκλησία. Τέσσερις δοκιμαστικές τομές σκάφτηκαν στα βορειοδυτικά και νοτιοδυτικά από τα ορατά ερείπια, προκειμένου να έρθουν στην επιφάνεια άλλες κατασκευές τοίχων που συνδέονται με τη βασιλική. Μέρος ενός εγκάρσιου τοίχου που ανήκει στον εξωνάρθηκα ή μια εξωτερική στοά του ναού βρέθηκαν 4 μέτρα βορειοδυτικά του νάρθηκα, που χτίστηκε από σπόλια όπως και μία Ύστερη Ρωμαϊκή ανακούφιση, τάφος και μια βάση αγάλματος. Το 1999-2000 γεωφυσική έρευνα διεξήχθη στην περιοχή και σε τεχνητές δομές που βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια. Με βάση αυτά τα αποτελέσματα, είχαν διανοιχθεί τομές όπου παρατηρήθηκαν οι πιο ισχυρές ενδείξεις, για να βρεθούν πέτρινες κατασκευές που ανήκουν στο κτιριακό συγκρότημα.

3. Ψηφιδωτά και μαρμαροθετήματα – δάπεδα

Η αψίδα και η χορωδία της εκκλησίας στα Παλιάμπελα ήταν διακοσμημένη με πίνακες μαρμαροθετήματα. Το κύριο κλίτος του ναού ήταν διακοσμημένο με τέσσερα γεωμετρικά πάνελ που κατασκευάζονται από χοντρό κομμάτια μαρμάρου, από τοπικό μαύρο σχιστόλιθο, και λάφυρα από τις επιγραφές. Οι δύο στο δυτικότερο πάνελ είχαν κεντρική κυκλικά μετάλλια σε opus tessellatum. Αυτές οι τέσσερις ομάδες, από ακανόνιστα κομμάτια από μικρές πέτρινες πλάκες, περικυκλώθηκαν από σειρές με μεγάλες ορθογώνιες πλάκες από λευκό μάρμαρο.

Το κέντρο του νάρθηκα στην εκκλησία ήταν στολισμένο με ψηφιδωτό δάπεδο σε opus tessellatum, που απεικονίζει ένα συντριβάνι και στις δύο πλευρές του δύο παγόνια και περιβάλλεται από ένα δίκτυο εξάγωνων που απεικονίζουν ζώα και φυτικά μοτίβα. Οι δύο κύριες είσοδοι στην κεντρική αίθουσα, στα βορειοδυτικά και νοτιοδυτικά, σημειώνονται με μοτίβο ακάνθου που πλαισιώνεται από δύο πουλιά. Το ψηφιδωτό δάπεδο στο νοτιοδυτικό δωμάτιο του νάρθηκα απεικονίζει δύο ελάφια εκατέρωθεν μίας cantharos σε ένα ορθογώνιο Emblema. Το βορειοανατολικό δωμάτιο του νάρθηκα ήταν διακοσμημένο με ένα γεωμετρικό μοτίβο από κόκκινους κύκλους, που περιβάλλεται από ένα κυματοειδές μοτίβο και μια κληματίδα κισσού. Ένα νέο ψηφιδωτό δάπεδο αποκαλύφθηκε το 2002 στην είσοδο του βόρειου κλίτους. Το ψηφιδωτό αυτό έχει ένα κεντρικό Emblema opus tessellatum με ένα κύπελλο και μία παράλληλη διακοσμητική ζώνη, που περιβάλλεται από πέτρινες πλάκες και θραύσματα κεραμιδιών.

Ο συνδυασμός αυτών των πεζοδρομίων και άλλες δομές της εκκλησίας είναι μοναδικός, έτσι η διατήρηση και συντήρηση του χώρου είναι επομένως υψηλή προτεραιότητα. Η in situ μέθοδος διατήρησης επιλέχθηκε για τα Παλιάμπελα καθώς είναι η καλύτερη δυνατή μέθοδος για τη διατήρηση των ορατών ιστορικών στοιχείων στην επιφάνεια του ψηφιδωτού.

4. Νέες δομές που βρέθηκαν το 2002
Το 2002, το βαπτιστήριο του ναού αποκαλύφθηκε βόρεια της αίθουσας με το γεωμετρικό μωσαϊκό. Το βαπτιστήριο κολυμβήθρα έχει σχήμα σταυρού, με μια κυκλική εξωτερική μορφή. Μια ωραία μικρή μαρμάρινη παραστάδα βρέθηκε σε μία από τις κεραίες του σταυρού. Κομμάτια από γυαλί, κύπελλα και μυροδοχεία βρέθηκαν στη γωνία του δωματίου.

Το 2002, ένα δωμάτιο που χρησιμοποιείται για την παραγωγή οίνου βρέθηκε στο λεγόμενο βόρειο κλίτος του ναού. Πρόκειται για μια δομή με δύο παράλληλους τοίχους και δύο αβαθείς λεκάνες με επικλινή πεζοδρόμια, η οποία καλύπτεται με υδραυλικό κονίαμα, αποκαλύφθηκε σε δυόροφη διάταξη ώστε να βοηθά την παραγωγή-πορεία του κρασιού μέσω πήλινων αγωγών που κατευθύνουν το κρασί σε μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία. Αποθηκευτικά αγγεία που βρίσκονται σε μια μεγάλη αίθουσα με ένα χωμάτινο δάπεδο. Ακόμη και τρόφιμα, όπως τα ψάρια, ελιές, σιτηρά, αποξηραμένα φρούτα και λαχανικά, είχαν ενδεχομένως διατηρηθεί σε κάποια πιθάρια. Βρέθηκαν δύο εστίες, διάφορα εργαλεία, μέταλλο, σκουριά, οστά ζώων, και μερικοί σπόροι σταφυλιών – απόδειξη του πολυλειτουργικού χαρακτήρα αυτού του δωματίου. Οι οικονομικές εγκαταστάσεις στο εσωτερικό του κτιρίου, καθώς και οι αμφορείς, πίθοι και μια εστία η οποία βρίσκεται στα δυτικά του νάρθηκα, μπορούν να συγκριθούν με παρόμοιες δομές γύρω από άλλες Πρώιμη βυζαντινές εκκλησίες στην Ελλάδα.

5. Η ιστορία και η καταστροφή του τόπου
Πότε αυτή η εκκλησία χτίστηκε, και πότε καταστράφηκε ή εγκαταλείφθηκε; Σήμερα, βρίσκεται έξω από το σύγχρονο χωριό Αρέθουσα. Η αρχική κατασκευή του ναού μπορεί να χρονολογηθεί πιθανόν στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 6ου αιώνα μ.Χ., και αυτό με τη βοήθεια της εικονογραφίας των ψηφιδωτών και ευρήματα ανασκαφών. Πάνω από 150 νομίσματα έχουν βρεθεί κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας 1999-2002, τα περισσότεροι από αυτά χρονολογούνται από τον 4ο έως τον 6ο αιώνα μ.Χ.. Πολλά από τα αγγεία, είναι κυρίως της Ύστερης Ρωμαϊκής και πρώιμης Βυζαντινής κεραμικής, δύο εξ αυτών είναι εισαγόμενα αλλά και των τοπικών εργαστηρίων, βρέθηκαν θραύσματα λυχναριών και ένα κεφάλαιο άκανθας που μπορεί να χρονολογηθεί περίπου 500 μ.Χ., καθώς η τεχνοτροπία του υποστηρίζει αυτή την ημερομηνία. Κομμάτια του τέμπλου και ένα μπολ μάρμαρο βρέθηκαν στο στρώμα καταστροφής μέσα στο βόρειο κλίτος.

Βρέθηκαν αποδεικτικά στοιχεία για ένα μεγαλύτερο site: ένας τοίχος που παραμένει και μερικοί τάφοι στην πλαγιά καταστράφηκαν όταν ο χωματόδρομος χαράχτηκε το 1994. Ο αρχαιολογικός χώρος συνεχίζεται πάνω από την εκκλησία στην πλαγιά, και κάτω από την εκκλησία προς την κοιλάδα του ποταμού. Η εκκλησία των Παλιαμπέλων ήταν τόπος συνάντησης για μια μικρή κοινότητα σε αυτή την κοιλάδα κοντά στη Θεσσαλονίκη, τις Σέρρες, την Αμφίπολη και την Απολλωνία. Φαίνεται ότι αυτή η κοινότητα ανήκε σε μια αρχαία πόλη, πιθανότατα αρχαία Αρέθουσα. Τα ευρήματα παρέχουν αποδείξεις για την ύπαρξη οικισμού από την Κλασική ή Ελληνιστική εποχή και οδηγούν έως την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Η μεγαλύτερη ομάδα των ευρημάτων ανήκει στη ρωμαϊκή περίοδο, και περιλαμβάνει εισηγμένη κεραμική από την Ιταλία, τη Βόρεια Αφρική και τη Μικρά Ασία. Τα Παλιάμπελα βρίσκονται μόλις 8 χιλιόμετρα βόρεια της Εγνατίας οδού, που συνέδεε τη Θεσσαλονίκη με την Κωνσταντινούπολη. Οι κάτοικοι του αρχαίου οικισμού φαίνεται να είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για τα εισαγόμενα υλικά, ακόμα και διαφορετικά είδη κρασιού, καθώς μας δείχνουν οι διαφορετικοί εισαγόμενοι αμφορείς. Ακόμα και το όνομα του site (τοποθεσία, πεδίο), Παλιάμπελα, αναφέρεται στην παραγωγή κρασιού σε παλαιότερες εποχές.

Ο ναός καταστράφηκε και οι κατασκευές της οροφής κατέρρευσαν στα τέλη του 6ου ή στις αρχές του 7ου αιώνα μ.Χ.. Ένα παχύ στρώμα από σπασμένα κεραμίδια βρέθηκε πάνω από τα πεζοδρόμια και γύρω από τα τείχη. Αυτή η καταστροφή μπορεί να έχει δύο πιθανές εξηγήσεις. Πρώτον, είναι γνωστό ότι μια ομάδα Σλάβων κατέστρεψε πόλεις και εκκλησίες στην Ελλάδα τα 580s. Μια άλλη εξήγηση για την καταστροφή στα Παλιάμπελα θα μπορούσε να είναι ένας σεισμός, και οι φιλολογικές πηγές αναφέρουν αρκετούς σεισμούς στην Ελλάδα κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή – Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο.

6. Επικείμενη δημοσίευση
Μια πρώτη δημοσίευση με την υποβολή της έκθεσης της πρώτης ανασκαφής στο χώρο από την Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, καθώς και τα πρώτα αποτελέσματα της του έργου της φινλανδικής ανασκαφής, βρίσκονται σε εξέλιξη, τα οποία δημοσιεύονται στα έγγραφα σειρά και Μονογραφίες του Φινλανδικού Ινστιτούτου Αθηνών. Renée Forsell δημοσιεύει το εισαγόμενο ρωμαϊκής και παλαιοχριστιανικήςν κεραμικής, Carita Tulkki η τοπική Ύστερη Ρωμαϊκή και πρώιμη Βυζαντινή κεραμεική, Arto Penttinen την Ελληνιστική και άνω κεραμικής, Minna Lönnqvist η αμφορείς, Kenneth Lönnqvist τα νομίσματα, Νίκος Ρούμελης τα ανευρεθέντα οστά, Hanne Selkokari το γυαλί διαπιστώνει, Pirjo Hamari τα κεραμίδια, Μαρία Gourdouba τα μάρμαρα, ο Ezequiel Pinto Guillaume τα μαλάκια, Olof Pettersson τα αποτελέσματα της έρευνας του χώρου, και Kjell Persson η γεωφυσική μελέτη και φωσφορικές αναλύσεις. Arja Karivieri θα δημοσιεύσει για τις λάμπες, τα αρχιτεκτονικά και την στρωματογραφική ανάλυση της ανασκαφής, και επίσης έχει την κύρια ευθύνη για την επιμέλεια του βιβλίου.

7. Παρακάτω αναφέρονται οι συμμετέχοντες στην έρευνα του αρχαιολογικού πεδίου Παλιάμπελα
Διευθυντής: Arja Karivieri, Βοηθός : Renée Forsell
Helmut Bergold (1999-2000), Per-Erik Egebäck (1999-2000), Hedvig von Ehrenheim (2000), Πάτρικ Franzén (1999), η Μαρία Gourdouba (2001-2002), Pirjo Hamari (2000-2001), Νίνα Heiska ( 2001), Tiina Hiekkalinna (2001), Timo Iipponen (2001-2002), Κριστίνα Leimu (1999), Kenneth Lönnqvist (2000-2001), Minna Lönnqvist (1999-2002), το Χέλι Maijanen (2000-2001), Jukka Palm ( 2000-2001), Kjell Persson (1999-2000), ο Olof Pettersson (2000), Άννα Pietiläinen (1999), ο Μάρκο Pitkänen (1999-2001), ο Νίκος Ρούμελης (2000), Esko Tikkala (2002), Carita Tulkki (2000- 2002), Rauno Vaara (2000-2002), Isto Vatanen (2001), Σίσκο Vuoriranta (2001-2002).
Συντηρητές: Νίκος Μπένος-Πάλμερ (2002), η Μαρία Fallia (2003), Johanna Kangas (2000-2001), Riikka Köngäs (2002-2003), ο Νίκος Pitsalides (2000), Αθανασία Σπυρίδου (2001-2002), Σάββας Vatides (2003 ).
Επιπλέον, πολλοί ντόπιοι εργάτες συμμετείχαν στην επιτόπια έρευνα μεταξύ των ετών 1999 και 2004.

8. Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Π ADAM-Βελένη, Anaskaphi παλαιοχριστιανικής Βασιλικής se Θέση ellinistikon palaiochristianikon chronon stin Αρέθουσα Θεσσαλονίκης Ν, «AErgoMak», 9, 1995 (1998), σ. 351-365.
Α KARIVIERI, Οι Νέες Αρχαιολογικής ereunes sta Παλιάμπελα Arethousas, «AErgoMak», 13, 1999 (2001), σ. 117-121.
Α KARIVIERI, Anaskaphi stin Αρέθουσα έως το 2000, «AErgoMak», 14, 2000 (2002), σ. 117-124.
Α KARIVIERI, Anaskaphi stin Αρέθουσα έως το 2001, «AErgoMak», 15, 2001 (2003), σ. 181-186.
Α KARIVIERI, Anaskaphi stin Αρέθουσα έως το 2002, «AErgoMak», 16, 2002 (2004), σ. 191-195.
Α KARIVIERI, Αρέθουσα 2003, «AErgoMak», 17, 2003 (2005), σ. 139-142.
Α KARIVIERI, ψηφιδωτά δαπέδου στην παλαιοχριστιανική βασιλική στην Αρέθουσα (Κεντρική Μακεδονία), σε: La Mosaique Ελληνο-Romaine ΙΧ, Actes du IXe Colloque διεθνή pour l’Etude de la Mosaique αντίκες et Médiévale Διοργάνωση Ρώμη, 5-10 Novembre 2001 (Συλλογή de l’École française de Rome, 352), τομ. 1, ed. Η Morlier, Ρώμη 2005, σ. 371-378.
Α KARIVIERI, ψηφιδωτά δαπέδου στην παλαιοχριστιανική βασιλική στην Αρέθουσα: Διατήρηση, συντήρηση και παρουσίαση, σε: νΐΐΐου Συνέδριο της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διατήρηση των Ψηφιδωτών (ICCM), τοίχου και δαπέδου Ψηφιδωτά: Διατήρηση, συντήρηση, παρουσίαση, Θεσσαλονίκη 29 Οκτώβριος – 3 Νοέμβριος, 2002, Πρακτικά, ed. Χρ. Μπακιρτζής, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 191-202.

9. Χορηγοί
Φινλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών
Φινλανδική Πολιτιστικό Ίδρυμα
Niilo Helander Ίδρυμα

1. Introduction
The Early Christian basilica of Paliambela at Arethousa, located ca. 20 km west of Amphipolis in Northern Greece, was discovered in 1994 while preparing a forestry road. The main part of the church was excavated in 1994-95, under the direction of Polyxeni Adam-Veleni from the 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities. At the suggestion of Prof. Charalambos Bakirtzis, Ephor of the 9th Ephorate of Byzantine Antiquities, the Finnish Institute at Athens continued the excavation and study of the basilica in Paliambela between 1999 and 2004 under the direction of Dr. Arja Karivieri, with the permission of the Greek Ministry of Culture and under the auspices of the 9th Byzantine Ephorate in Thessaloniki.

2. Specific Aims
The aims of the Finnish project were to study the history of the Early Christian church and the site, to document and consolidate the pavements and walls found since 1994, and to make a plan for the future conservation, preservation and maintenance of the site in co-operation with the 9th Byzantine Ephorate, the International Committee for the Conservation of Mosaics, and the Greek Ministry of Culture. The conservation of the mosaics was carried out from 2000 to 2003, and the conservation and treatment of the walls in 2004.
Fieldwork in Paliambela began in 1999 with a survey around the church. Four trial trenches were dug to the northwest and southwest of the visible ruins in order to expose other wall constructions connected with the basilica. Part of a transverse wall belonging to the exo-narthex or an outer stoa of the church was found 4 m northwest of the narthex, built of spolia such as a Late Roman grave relief and a statue base. In 1999-2000 geophysical research was carried out at the site, and man-made structures were located below the surface. Based on these results, trial trenches were dug where the strongest indications were seen, in order to find stone structures belonging to the building complex.
3. Mosaics and opus sectile – floors
The apse and the choir of the church in Paliambela were decorated with opus sectile panels. The main nave of the church was decorated with four geometric panels made of coarse pieces of marble, local black schist, and spolia from inscriptions. The two westernmost panels had central circular medallions in opus tessellatum. These four panels, made of irregular pieces of small stone slabs, were surrounded by rows of large rectangular slabs of white marble.

The centre of the narthex in the church was embellished with a mosaic floor in opus tessellatum, depicting two peacocks on either side of a fountain, surrounded by a network of hexagons filled with animals and vegetal motifs. The two main entrances to the central room, in the northwest and southwest, are marked by an acanthus motif flanked by two birds. The floor mosaic in the southwestern room of the narthex depicts two deer flanking a cantharos in a rectangular emblema. The northeastern room of the narthex was decorated with a geometric pattern of red circles, surrounded by a wave pattern and an ivy tendril border. A new mosaic floor was revealed in 2002 in the entrance of the north aisle. This mosaic has a central opus tessellatum emblema with a bowl and a flanking decorative band, surrounded by stone slabs and tile fragments.

The combination of these pavements and other structures in the church is unique, so the maintenance and conservation of the site are therefore of high priority. The in situ method of conservation was chosen for Paliambela, being the best possible means of maintaining the historical evidence visible on the mosaic surface.

4. New structures found in 2002
In 2002, the baptistery of the church was revealed north of the room with the geometric mosaic. The baptistery has a cross-shaped baptismal font, with a circular outer form. A fine small marble pilaster was found in one of the cross arms. Pieces of glass bowls and perfume bottles were found in the corner of the room.

In 2002, a room that was used for wine-production was found in the so-called north aisle of the church. A structure with two parallel walls and two shallow basins with sloping pavements, covered with hydraulic plaster, was revealed: two treading floors for wine production, with terracotta pipes that directed the wine to large storage vessels. Storage vessels were located in a large hall with an earthen floor. Even foodstuffs, such as fish, olives, grain, dried fruits and vegetables, were possibly preserved in some pithoi. Two hearths were found, several tools, metal, slag, animal bones, and some grape seeds – evidence for the multifunctional character of this room. Economic facilities inside the building, as well as the amphorae, pithoi and a hearth found west of the narthex, can be compared with similar structures around other Early Byzantine churches in Greece.

5. The history and the destruction of the site
When was this church built, and when was it destroyed or abandoned? Today, it is located outside the modern village of Arethousa. The original construction of the church can be dated possibly to the late 5th or early 6th century AD with the help of the iconography of the mosaics and the excavation finds. Over 150 coins have been found during the fieldwork from 1999 to 2002, most of them from the 4th to the 6th century AD. Lots of pottery, especially Late Roman and Early Byzantine pottery, both imported and local, fragments of oil lamps and an acanthus capital that can be dated to ca. AD 500, support this date. Pieces of the chancel screen and a marble bowl were found in the destruction layer inside the north aisle

Evidence has been found for a larger site: wall remains and some graves on the slope were destroyed when the dirt road was built in 1994. The archaeological site continues above the church on the slope, and below the church towards the river valley. The church of Paliambela was a meeting place for a small community in this valley near Thessaloniki, Serres, Amphipolis and Apollonia. It seems that this community belonged to an ancient city, possibly ancient Arethousa. The finds provide evidence for the existence of a settlement from Classical or Hellenistic times to the Early Byzantine period. The largest find group belongs to the Roman period, and includes imported pottery from Italy, North Africa and Asia Minor. Paliambela is located just 8 km north of the Via Egnatia, which connected Thessaloniki to Constantinople. The inhabitants of the ancient settlement seem to have had a great interest in imported material, even different sorts of wine, as the diverse imported amphorae show us. Even the name of the site, Paliambela, refers to wine production in earlier times.

The church was destroyed and the roof constructions collapsed at the end of the 6th or beginning of the 7th century AD. A thick layer of broken roof tiles was found above the pavements and around the walls. This destruction can have two possible explanations. First, it is known that a group of Slavs destroyed cities and churches in Greece in the 580s. Another explanation for the destruction in Paliambela could be an earthquake, and the literary sources mention several earthquakes in Greece during the Late Roman – Early Byzantine period.

6. Forthcoming publication
A publication presenting the report of the first excavation at the site by Polyxeni Adam-Veleni, as well as the first results of the Finnish excavation project, is under way, to be published in the series Papers and Monographs of the Finnish Institute at Athens. Renée Forsell publishes the imported Roman and Late Roman pottery, Carita Tulkki the local Late Roman and Early Byzantine pottery, Arto Penttinen the Hellenistic and older pottery, Minna Lönnqvist the amphorae, Kenneth Lönnqvist the coins, Nikos Roumelis the bone finds, Hanne Selkokari the glass finds, Pirjo Hamari the roof tiles, Maria Gourdouba the marbles, Ezequiel Pinto Guillaume the molluscs, Olof Pettersson the results of the survey of the site, and Kjell Persson the geophysical study and phosphate analyses. Arja Karivieri will publish the lamps, the architectural and stratigraphical analyses of the excavation, and has the main responsibility for the editing of the book.

7. Participants in the fieldwork
Director: Arja Karivieri, Assistant Director: Renée Forsell

Helmut Bergold (1999-2000), Per-Erik Egebäck (1999-2000), Hedvig von Ehrenheim (2000), Patrick Franzén (1999), Maria Gourdouba (2001-2002), Pirjo Hamari (2000-2001), Nina Heiska (2001), Tiina Hiekkalinna (2001), Timo Iipponen (2001-2002), Kristiina Leimu (1999), Kenneth Lönnqvist (2000-2001), Minna Lönnqvist (1999-2002), Heli Maijanen (2000-2001), Jukka Palm (2000-2001), Kjell Persson (1999-2000), Olof Pettersson (2000), Anna Pietiläinen (1999), Marko Pitkänen (1999-2001), Nikos Roumelis (2000), Esko Tikkala (2002), Carita Tulkki (2000-2002), Rauno Vaara (2000-2002), Isto Vatanen (2001), Sisko Vuoriranta (2001-2002).

Conservators: Nikos Benos-Palmer (2002), Maria Fallia (2003), Johanna Kangas (2000-2001), Riikka Köngäs (2002-2003), Nikos Pitsalides (2000), Athanasia Spyridou (2001-2002), Savvas Vatides (2003).

Furthermore, several local workmen participated in the fieldwork between 1999 and 2004.

8. Selected bibliography
P. ADAM-VELENI, Anaskaphi palaiochristianikis basilikis se thesi ellinistikon palaiochristianikon chronon stin Arethousa N. Thessalonikis, «AErgoMak», 9, 1995 (1998), p. 351-365.
A. KARIVIERI, Oi nees archaiologikes ereunes sta Paliambela Arethousas, «AErgoMak», 13, 1999 (2001), p. 117-121.
A. KARIVIERI, Anaskaphi stin Arethousa to 2000, «AErgoMak», 14, 2000 (2002), p. 117-124.
A. KARIVIERI, Anaskaphi stin Arethousa to 2001, «AErgoMak», 15, 2001 (2003), p. 181-186.
A. KARIVIERI, Anaskaphi stin Arethousa to 2002, «AErgoMak», 16, 2002 (2004), p. 191-195.
A. KARIVIERI, Arethousa 2003, «AErgoMak», 17, 2003 (2005), p. 139-142.
A. KARIVIERI, Floor mosaics in the Early Christian basilica in Arethousa (Central Macedonia), in : La mosaïque gréco-romaine IX, Actes du IXe Colloque international pour l’Étude de la mosaïque antique et médiévale organisé à Rome, 5-10 novembre 2001 (Collection de l’École française de Rome, 352), vol. 1, ed. H. Morlier, Rome 2005, p. 371-378.
A. KARIVIERI, Floor mosaics in the Early Christian basilica in Arethousa: Conservation, maintenance and presentation, in : VIIIth Conference of the International Committee for the Conservation of the Mosaics (ICCM), Wall and Floor Mosaics: Conservation, Maintenance, Presentation, Thessaloniki 29 October – 3 November 2002, Proceedings, ed. Ch. Bakirtzis, Thessaloniki 2005, p. 191-202.

9. Sponsors
Finnish Institute at Athens
Finnish Cultural Foundation
Niilo Helander Foundation