Η ποινή του θανάτου… είναι η πιο οδυνηρή;
Σουλτάνος του Μπρούνει, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, Ντόλαντ Τράμπ, Γκέιβιν Νίουσομ, οργισμένο πλήθος, σύγκρουση συμφερόντων, ανθρωπισμός, ζωή… Λέξεις πολύ συχνά αναφερθείσες στις ειδήσεις ανά τον κόσμο τους τελευταίους μήνες.
Φαντάζει παράξενο ότι ενόψει του 21ου αιώνα μ.Χ. συζητείται ακόμα η έσχατη ποινή, αυτή που προξενεί φόβο στα άτομα και ζωγραφίζει την αβεβαιότητα στα μάτια τους, αυτή του θανάτου..
Πρόσφατα ο σουλτάνος του Μπρουνέι Χασανάλ Μπολκιάχ ανέστειλε την θανατική ποινή για τους ομοφυλόφιλους, ικανοποιώντας το κοινό αίσθημα περί δικαίου, αφήνοντας μετέωρο το ζήτημα σχετικά με την μοιχεία και την κλοπή, εγκλήματα που και αυτά τιμωρούνται με τον ίδιο βάρβαρο τρόπο.
Κινήματα υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κάνουν όλο και πιο έντονη την παρουσία τους σε μια προσπάθεια να λήξουν οι πολιτικές αυτές αντιμετώπισης του εγκλήματος, ενώ διοργανώνονται και Παγκόσμια Συνέδρια κατά της θανατικής ποινής. Μόλις το 2017 πραγματοποιήθηκαν 993 εκτελέσεις, είτε με θανατηφόρα ένεση, απαγχονισμό, τυφεκισμό, αποκεφαλισμό, ή δημόσια εκτέλεση.. με πρωταγωνίστριες την Κίνα, Κορέα, Αμερική, Ιαπωνία και άλλες..
Σαφώς η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει προβεί σε ενέργειες τερματισμού της, όπως μέσω της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων των Ανθρώπων, μέσω ψηφισμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της και διαφόρων συνεδρίων. Οι προσπάθειες δείχνουν να μην αποβαίνουν άκαρπες, ωστόσο είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι ακόμη και σήμερα υπάρχουν χώρες ανά τον κόσμο που προσφεύγουν σε αυτού του είδους την ποινή, μεταξύ των οποίων η Λευκορωσία, χώρα της Ευρώπης.
Φαντάζει απροσδόκητα αναποτελεσματική η μάχη της ανθρωπότητας για αρμονική συνύπαρξη και σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή, όταν οι αντιδράσεις έχουν ως αφετηρία την εποχή του Μπεκαρία, κατά τον διαφωτισμό, ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος υπέρμαχος της κατάργησης της θανατικής ποινής… Εντούτοις, πολλά χρόνια αργότερα, όπου έχουν λυθεί μυριάδες άλλα προβλήματα, εξακολουθούν να θανατώνονται νόμιμα άτομα, να υποφέρουν σφοδρούς πόνους λόγω της εγκληματικής τους συμπεριφοράς, να υπόκεινται σε ένα είδους αντίποινα..
Οι ποινές υφίστανται για να διατηρείται η ισορροπία του κοινωνικού συμβολαίου, και αν αυτές υπερβαίνουν την ανάγκη για αυτόν τον σκοπό θεωρούνται άδικες. Η υπερβολική σκληρότητα τους, συνεπώς, έρχεται αντιμέτωπη με την έννοια της δικαιοσύνης. Όπως έχει λεχθεί σε ένα λατινικό γνωμικό summum jus, summa injuria, δηλαδή η υπέρμετρη δικαιοσύνη σημαίνει υπέρτατη αδικία. Η θανατική ποινή μοιάζει να κατατάσσεται σε αυτήν την κατηγορία.
Γιατί να πρέπει να τιμωρούμε με θάνατο αυτούς που είναι εγκληματίες (και πιθανώς έχουν φονεύσει) για να τους πείσουμε ότι ο θάνατος δεν είναι ορθός και άρα ούτε επιτρεπτός; Λογικά προκαλείται σύγχυση υπό αυτό το πρίσμα, διότι ο ίδιος ο νόμος πράττει αυτό που ποινικοποιεί..
Μια άλλη απορία που αναφύεται είναι σχετική με την μεταβίβαση του δικαιώματος θανάτωσης από ένα άτομο σε ένα άλλο, δηλαδή εφόσον απαγορεύεται και η ίδια η αυτοκτονία (θεωρητικά, διότι στην πράξη δεν δύναται να τιμωρηθεί λόγω πρακτικών δυσκολιών), τότε πως είναι δυνατόν να μεταβιβάζεται αυτό το δικαίωμα στην κοινωνία και άρα τον νομοθέτη; Έχει αναρωτηθεί κάποτε ο εκάστοτε νομοθέτης ότι η ποινή του θανάτου δεν επέλυσε ποτέ το πρόβλημα της εγκληματικότητας; Ποικίλα παραδείγματα στην ιστορία το αποδεικνύουν, μεγάλοι δολοφόνοι, που υπέστησαν αυτή την ποινή, ο κόσμος παθιάστηκε, σοκαρίστηκε και ξέχασε.. δυστυχώς ξέχασε και συνέχισε αμέριμνος, περιμένοντας την επόμενη θανάτωση, το επόμενο show..
Έπειτα, ο νόμος δεν κατέχει το απόλυτο ανεξέλεγκτο δικαίωμα να τιμωρεί κατά το δοκούν, αλλά μόνο μέσα στα πλαίσια ‘’εξυγίανσης’’ της κοινωνίας, μόνον εφόσον αποσκοπεί στην διατήρηση της ασφάλειας. Ο νομοθέτης είναι αυτός ο ψυχρός παρατηρητής, που δεν αποκτά ωστόσο εξουσία επί φυσικών δικαιωμάτων, όπως αυτό στην ζωή.
Η θανατική ποινή είναι αποτελεσματική; Σίγουρα είναι στιγμιαία, έντονη, προκαλώντας φόβο, ενθουσιασμό και τρόμο στο κοινό. Σίγουρα είναι αναποτελεσματική, διότι ο εγκληματίας δεν καταφέρνει να συμμορφωθεί, πλέον η ζωή του αφήνεται στα χέρια της κοινωνίας, ελπίζει να αλλάξει κάποια στιγμή η κατάσταση, ελπίζει να του δοθεί η ευκαιρία να ζήσει, μα μάταια.. θα θανατωθεί και το ξέρει. Και το πιο μάταιο σε όλη αυτήν την κατάσταση είναι ότι ο θάνατός του θα αποτελέσει κοινωνικό δρώμενο και δεν θα αφήσει παρά μόνο ένα ελάχιστο στίγμα στο ποινικό σύστημα. Αντιθέτως, η ισόβια φυλάκιση δημιουργεί καλύτερες προοπτικές συμμόρφωσης (με δυνατότητα αναστολής της ποινής) και παραδειγματισμού, όχι μόνο του κατηγορούμενου, αλλά και των πολιτών, λόγω της μακράς διάρκειας της ‘’τιμωρίας’’.
Πώς διαμορφώνονται αυτοί οι νόμοι; Πέραν του στενού νομικού περιεχομένου και διαδικασίας, αν το κοιτάξουμε ευρύτερα, το κάθε άτομο συμφωνεί να παραχωρήσει ορισμένες ελευθερίες του, να τις περιορίσει δηλαδή, ώστε να απολαμβάνει το υπόλοιπο με ασφάλεια. Κάποιος θα μπορούσε να ρωτήσει ότι εφόσον συμβαίνει τούτο, τότε πώς λειτουργεί στους θανατοποινίτες; Παραχωρούν μερίδιο ελευθερίας τους για να απολαύσουν τι; Δυστυχώς, τίποτα..
Ένα βασικό δόγμα του ποινικού δικαίου είναι ότι αποτελεί την έσχατη λύση, πράγμα που συνεπάγεται ότι αν δεν κριθεί απολύτως αναγκαία και απαραίτητη τότε θα πρέπει να εκλείπει. Αν αναρωτηθούμε αν η ποινή του θανάτου είναι αναγκαία, θα απαντήσουμε θετικά.. μόνο, όμως, αν επιστρέψουμε μέσω χρονοκάψουλας αρκετό καιρό πριν όπου οι έννοιες περί δικαιωμάτων ήταν άγουρες και σίγουρα η ζωή δεν είχε ιδιαίτερη αξία. Σήμερα, ωστόσο, έχει την μεγαλύτερη αξία, είναι το ύψιστο ατομικό αγαθό, οπότε αδιαμφισβήτητα η θανάτωση δεν είναι επιτακτική.
Οι πρόσφατες εξελίξεις τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό φέρνουν στην επιφάνεια τούτο το πρόβλημα, γι’ αυτό καθίσταται αδήριτη η ανάγκη να αναλογιστούμε ως πολίτες.. Πόσο κοστίζει η ανθρώπινη ζωή; Μη μετρήσιμη.. Είναι δίκαιος τρόπος αντιμετώπισης των εγκληματιών η θανατική ποινή; Εξυπηρετεί τις σύγχρονες αξίες;
Ο Ερντογάν πολλές φορές έχει αναφερθεί στην επιθυμία του να επαναφέρει την συγκεκριμένη ποινή και ότι τον ενοχλεί βαθύτατα να συντηρεί στις φυλακές του τους πραξικοπηματίες. Εντούτοις, μέχρι και σήμερα δεν έχει πραγματοποιηθεί κάτι τέτοιο, ίσως διότι η βουλή τους δεν το έχει προτείνει ακόμα και λόγω του ότι αν συνέβαινε κάτι τέτοιο η ΕΕ θα διέκοπτε κάθε επαφή με την Τουρκία (μιας και η τελευταία έχει υπογράψει τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων). Αυτό που είναι ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι οι λόγοι είναι οι ανωτέρω και όχι λόγοι ανθρωπισμού.
Στην Ελλάδα, επίσης, ο Κυριάκος Βελόπουλος, ευρωβουλευτής, έχει υποστηρίξει διάφορες ‘’ακροδεξιές’’, θα χαρακτήριζε κανείς, απόψεις, καθώς επιθυμεί την φρούρηση της Ελλάδας με πλήρη απαγόρευση εισόδου σε μετανάστες. Το πιο αξιοσημείωτο, ωστόσο, είναι το γεγονός ότι έχει ταχθεί υπέρ της θανατικής ποινής σχετικά με δράστες βιασμού, δουλεμπόρους και εμπόρους ναρκωτικών. Για να εξομαλυνθεί η ‘’πρόταση’’ αυτή έχει σημειώσει ο ίδιος ότι αυτό θα γινόταν μόνον κατόπιν δημοψηφίσματος, για να αποφασίσει ο λαός.. Τι να αποφασίσει; Να αποφασίσει αν θα πάψει να ζει κάποιος, αν η ζωή του πρέπει να λήξει λόγω πεποίθησης του λαού. Ανάλογες σκέψεις έχουν εκφραστεί και στην Κύπρο, αναφορικά με τον κατά συρροή δολοφόνο Νίκο Μεταξά, όπου η κοινωνία εξοργισμένη με την κτηνώδη αυτή προσωπικότητα δηλώνει ότι σε τέτοια άτομα θα έπρεπε να εφαρμόζεται η θανατική ποινή.
Κάθε φορά που βράζει η κοινωνία, που πονάει, που ‘’ματώνει’’ μαζί με τα θύματά της, ξεχνάει να εκτιμήσει τις καταστάσεις ορθά και επικαλείται ως σύμμαχο την οργή, την δίψα για εκδίκηση. Η πλειονότητα των κοινωνιών το επιδιώκει μέσω νομιμοποίησης της τιμωρίας. Πρέπει να έχουμε υπόψιν ωστόσο ότι η αυταρχικότητα, ο δεσποτισμός των νόμων δεν επιτυγχάνει την εκτίμηση των πολιτών. Στόχος των ποινών είναι να αποτρέψει τον εν λόγω δράστη από διάπραξη άλλου μελλοντικού αδικήματος και να παραδειγματίσει το κοινό, να το προτρέψει να απέχει από ανάλογες πράξεις. Άρα, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι δεν σκοπεύει στην ενστικτώδη τιμωρία και ανταπόδοση του πόνου στον ένοχο. Όπως είχε πει ο John Ruskin, Άγγλος συγγραφέας, η τιμωρία είναι το τελευταίο και το λιγότερο αποτελεσματικό εργαλείο στα χέρια του νομοθέτη για την πρόληψη του εγκλήματος.
Επιπλέον, για να ευδοκιμήσει όλη αυτή η διαδικασία θα πρέπει η ποινή να είναι άμεση, να μην μεσολαβεί δηλαδή μεγάλο χρονικό διάστημα από την διάπραξη μέχρι την ‘’τιμωρία’’. Αυτή η θέση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ψυχολογία και την σύνδεση γεγονότων. Όσο πιο μακριά βρίσκονται χρονικά τόσο εντονότερος ο διαχωρισμός τους.
Ποια πρακτική είναι ικανή να αποτρέψει εγκληματικές συμπεριφορές; Η αυστηρότητα των δικαστών ως προς την εφαρμογή του νόμου και την γρήγορη ανταπόκριση. Αυτό σαφώς δεν συνεπάγεται σκληρές ποινές. Αναμφίβολα, αν συγκρίνουμε δύο είδη δικαστών στην ίδια δίκη, όπου ο ένας θα επέβαλλε επιτόπου ισόβια φυλάκιση βάσει νομοθεσίας, ενώ ο άλλος θανατική ποινή, με κάποια χρονική καθυστέρηση, σοβαρότερη εντύπωση προξενείται στην πρώτη περίπτωση, σε αντίθεση με την δεύτερη στην οποία το συναίσθημα που δεσπόζει είναι ο φόβος συνοδευόμενος με την ελπίδα αποφυγής της τιμωρίας. Ως προς το λαό, όσο πιο διαρκής είναι μια ποινή τόσο πιο πολύ εντυπώνεται στο μυαλό του.
Η θανατική ποινή, μια στιγμιαία νόμιμη δολοφονία, δημιουργεί αισθήματα πάθους και χαράζονται (μερικές φορές, ανάλογα με τον δράστη) στην μνήμη ως το συμβάν της θανάτωσης και όχι της τιμωρίας. Μετατρέπεται, συνεπώς, σε θέαμα. Ας θυμηθούμε την ανεξέλεγκτη κατάσταση κατά την θανάτωση του Theodore Bundy, έναν από τους γνωστούς δολοφόνους ανά τον κόσμο, ο οποίος καταδικάστηκε σε φόνο, στην ηλεκτρική καρέκλα, στην Φλόριντα. Εκείνο που αποσβόλωσε τον κόσμο είναι το πάθος των συμπολιτών του για να πεθάνει, διότι εκείνη την ημέρα είχαν μαζευτεί έξω από τις φυλακές φωνάζοντας “Burn Bundy Burn”, που σημαίνει « Σκοτώστε τον Μπάντυ, σκοτώστε τον». Ενώ τον θάνατό του παρακολούθησαν 42 μάρτυρες και έξω από την φυλακή είχαν συγκεντρωθεί από βραδύς δημοσιογράφοι για να βιντεοσκοπήσουν με χαρά το αυτοκίνητο που θα έφερε την σωρό του… Όσοι, λοιπόν, έζησαν αυτό το φρικτό συμβάν, συγκράτησαν το συναίσθημα της φρίκης και σίγουρα ελάχιστοι μπορούν να θυμηθούν τα εγκλήματά του, τις σχεδόν 40 νεκρές κοπέλες.
Ένα αντίθετο συναίσθημα είναι η εναντίωση στην πολιτεία και ο οίκτος για τον καταδικασθέντα, όπως συνέβη με τον Κωνσταντίνο Φωτόπουλο, Έλληνας που καταδικάστηκε στην Αμερική σε θάνατο, προκαλώντας την εξέγερση του ελληνικού λαού, μιας και θεωρούσε ότι αδίκως του επιβλήθηκε ποινή και ότι πρέπει να λάβει χάρης από τον κυβερνήτη. Συνειδητοποιούμε ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο κόσμος επικεντρώνεται στον δράστη, στις περιστάσεις που τον περιβάλλουν, για να κρίνουν αν είναι ένοχος ή αθώος, αγνοώντας το ίδιο το έγκλημα. Καθοδηγούνται από την ψυχή τους γιατί φοβούνται τον θάνατο και τον θεωρούν ως τον αιώνιο εχθρό της ανθρωπότητας, ως το πιο σημαντικό κομμάτι που λήγει την ζωή. Δεν δίνουν το ίδιο πάθος σε μια ισόβια κάθειρξη.
Οφείλουμε, εντούτοις, να αναγνωρίσουμε την προσπάθεια που σημειώνεται για την εξάλειψη της ποινής αυτής από το νομικό σύστημα. Για παράδειγμα, προ ολίγων ημερών, ο κυβερνήτης της Καλιφόρνια, Γκέιβιν Νιούσομ, επέβαλε μορατόριουμ, δηλαδή ανέστειλε την εφαρμογή της θανατικής ποινής. Γιατί αυτό θεωρείται σημαντικό; Επειδή η Καλιφόρνια κατέχει την μεγαλύτερη εγκατάσταση φυλακών για θανατοποινίτες στην Αμερική, η οποία Αμερική συνιστά μία από τις πιο φανατικές χώρες εφαρμογής αυτής της τιμωρίας παγκοσμίως. Μια τέτοια ενέργεια εννοείται προκάλεσε την αντίδραση πολλών, ένας εκ των οποίων ήταν ο ίδιος ο πλανητάρχης, Ντόλαντ Τράμπ. Παρόλα αυτά, ο Νιούσομ παρέμεινε ακάθεκτος στις θέσεις του λέγοντας πως το ποινικό σύστημα δομημένο με αυτόν τον τρόπο δεν εξυπηρετεί κανέναν σκοπό, είναι αναποτελεσματικό και ανήθικο. Μια συγκινητική προσπάθεια, η οποία μακάρι να απηχήσει και στις υπόλοιπες περιοχές, διότι στην Αμερική, ήδη το 2019, έχουν πραγματοποιηθεί 9 εκτελέσεις.
Συνεπώς, ποια ποινή είναι άραγε πιο αποτελεσματική; Η θανατική ποινή ή η αμέσως επόμενη πιο σοβαρή, η ισόβια κάθειρξη; Μέτρο αποτελεί ο ίδιος ο κατηγορούμενος, που του στερείται στην πρώτη περίπτωση η ζωή, σε πλαίσια αβεβαιότητας και ατέλειωτης ελπίδας για συγχώρεση, οδηγώντας τον πολλές φορές σε επίμονες προσπάθειες να το αποφύγει, προβαίνοντας σε επιπλέον παράνομες πράξεις. Είναι γεγονός ότι το ανθρώπινο είδος μπροστά στον θάνατο δρα σπασμωδικά και ίσως απρόβλεπτα.
Στην δεύτερη περίπτωση, έχοντας περιθώρια συμμόρφωσης, που είναι και η κινητήρια του δύναμη για αναστολή της ποινής. Μέτρο αποτελεί και η κοινωνία, που στην πρώτη περίπτωση εκστασιάζεται από το θέαμα αλλά παραμελεί το έγκλημα, που είναι και το ασθενές στοιχείο, που κλονίζει την κοινωνία. Στην δεύτερη περίπτωση, βιώνει περισσότερο την τιμωρία και παρακολουθεί την εξέλιξη των ατόμων εντός της φυλακής και τις προοπτικές τους. Μεγαλύτερη εκτίμηση και υγιής φόβος του νόμου επέρχεται σε μια ισόβια κάθειρξη.
Και οι αθώοι; Αυτοί που λανθασμένα έχουν καταδικαστεί σε θάνατο; Ποιος μπορεί να προβλέψει την αθωότητα κάποιου με απόλυτη βεβαιότητα; Σπάνιες είναι οι φορές που αποδεικνύεται η τελευταία πριν την καταδίκη (ή και θανάτωση). Από το 1973 έχουν καταδικαστεί σε θάνατο 160 αθώοι, μόνο στις ΗΠΑ! Ένας κατηγορούμενος, αφού θανατωθεί, αν αποδειχθεί αθώος δεν έχει καμία απολύτως επίδραση, διότι δεν μπορούν οι αρχές να τον επαναφέρουν στην ζωή. Ενώ ένας φυλακισθείς, έχει την δυνατότητα να αποφυλακιστεί, συν τοις άλλοις. Δεν είναι αρκετά πολύτιμη η ζωή να την στερούμε για πιθανά λάθη; Χωρίς δυνατότητα επανόρθωσης… “Vixere” (=έζησαν, είναι νεκροί) είπε ο Κικέρων. Ανεπιστρεπτί.
Η θανατική ποινή είναι σύμπτωμα της κουλτούρας της βίας, όχι η λύση σε αυτήν. Πρέπει σύντομα να κατανοήσουμε ότι δεν είναι αποτελεσματική μέθοδος, το μόνο που επιτυγχάνει είναι να εξορίζει από την ζωή ‘’άξεστα’’ άτομα. Το ζητούμενο και το ιδανικό σενάριο συμβίωσης είναι μια αρμονική λειτουργία των μεταξύ μας σχέσεων, όχι η εκδίκηση. Το δικαίωμα στέρησης της δυνατότητας να ζει κάποιος την έχει μόνο το ανώτερο ον που μας έπλασε..
Καρυπίδου Κάρμεν