Το Παλαιόκαστρο στον Άνω Σταυρό Θεσσαλονίκης

Μισό χιλιόμετρο δυτικά από τo χωριό Άνω Σταυρός του νομού Θεσσαλονίκης, πάνω σε πλάτωμα τριγωνικού λόφου με ονομασία Παλαιόκαστρο, σώζονται τα ερείπια ενός μεσαιωνικού κάστρου. Πρόκειται για ένα βυζαντινό φρούριο όπως υποδηλώνει και το όνομα του, ευρισκόμενο σε στρατηγική θέση με ευρεία οπτική στον Στρυμονικό κόλπο, σε υψόμετρο 190 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΘΕΣΗ ΚΑΣΤΡΟΥ 

To Παλαιόκαστρο είναι χτισμένο σε πλάτωμα κορυφής λόφου με επικλινείς πλαγιές, στους αρχικούς πρόποδες του όρους Στρατόνικου (Σούγλιανι). Το μεγαλύτερο μέρος του φρουρίου έχει καταστραφεί λόγω της πυκνής βλάστησης αλλά και της συστηματικής δενδροφύτευσης πεύκων που έγινε στον λόφο. Από το φρούριο σώζονται κάποια λείψανα του τείχους. Η περίμετρος υπολογίζεται περίπου στα 150-200 μέτρα με τριγωνική περίπου κάτοψη. Το καλύτερο σωζόμενο τμήμα τείχους βρίσκεται στην ανατολική πλευρά. Συγκεκριμένα σώζεται τμήμα τείχους με μήκος  5-6 μέτρων και ύψος περίπου 1-1.5 μέτρο. Άλλο ένα μικρό τμήμα της νοτιοδυτικής γωνίας σώζεται σε ύψος 1.5 μέτρου με πάχος περίπου ενός μέτρου. Η δόμηση του τείχους αποτελείται από μεγάλους λίθους διαφορετικών μεγεθών με  συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους. Στον χώρο υπάρχουν λιθοσωροί από ερείπια κτισμάτων και κεραμικά. Η κορυφή του λόφου είναι σχεδόν επίπεδη και σκεπασμένη από πευκοβελόνες. Την βόρεια και ανατολική ρίζα του λόφου διασχίζει χείμαρρος.

ΠΛΑΤΩΜΑ ΚΟΡΥΦΗΣ

Το εν λόγω φρούριο βρίσκεται σε στρατηγική θέση. Ελέγχει οπτικά το  μεγαλύτερο μέρος του Στρυμονικού κόλπου και το νευραλγικό ανατολικό στόμιο της στενωπού της Ρεντίνας από το οποίο διέρχονταν η αρχαία Εγνατία οδός. Επίσης έχει οπτική επαφή με γειτονικά κάστρα όπως το Κάστρο-Διατείχισμα στον βράχο Αγίου Γεωργίου πάνω από την Ασπροβάλτα αλλά και με την Χρυσούπολη στις εκβολές του Στρυμόνα. Επιπλέον ο Σταύρος βρίσκεται πάνω σε διακλάδωση της Εγνατίας που οδηγούσε στο Άγιο Όρος και στην ορεινή Χαλκιδική.

ΙΣΤΟΡΙΑ 

Το Παλαιόκαστρο Σταυρού δεν έχει ταυτιστεί με κάποιο φρούριο από τις ιστορικές πηγές.  Ούτε και η ονομασία Σταυρός συναντάται στα βυζαντινά έγγραφα. Η παλαιότερη παραδιδόμενη αναφορά αναφορά του Σταυρού απαντά στο πλαίσιο της απογραφής του χωριού ”Rentina” (Ρεντίνα) στο οθωμανικό κατάστιχο του έτους 1568, όπου ένα μέρος των κατοίκων του χωριού, όπως μας μεταφέρει ο Ηλίας Κολοβός, καταχωρούνται στην συνοικία ”istavro” (Σταυρός), κοντά στην Ρεντίνα. Η πρώτη αναφορά για το Παλαιόκαστρο δίδεται στις αρχές του 20ου αιώνα από τον Adolf Struck που χαρακτηρίζει αντιαισθητική την τοποθεσία του (Άνω) Σταυρού μεταξύ δύο χειμάρρων και αναφέρει τα κατάλοιπα ενός μεσαιωνικού κάστρου. Δυστυχώς το μεγαλύτερος μέρος αυτών κατεδαφίστηκαν λόγω της συστηματικής δενδροφύτευσης στο ύψωμα του Παλαιοκάστρου.

Από την άλλη μεριά, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πληροφορίες και οι γνώμες που παραθέτουν οι αρχαιολόγοι. Αρχικά, ο Νικόλαος Μουτσόπουλος αναφέρεται σε οχύρωμα τριγωνικής περίπου κατόψεως με την κορυφή στραμμένη προς τον βοριά κατασκευασμένο με συλλεκτούς τοπικούς ασβεστόλιθους και μεγάλα ρωμαϊκά ή παλαιοχριστιανικά βήσαλα διαστάσεων 0,3×0,3 μέτρα, σε θέση ελέγχου των διαβάσεων προς το εσωτερικό της ορεινής Χαλκιδικής. Επίσης σύμφωνα με τους αρχαιολόγους Μαυροπούλου -Τσιούμη (1984) τα ερείπια του τείχους είναι παλαιοχριστιανικών χρόνων. Σύμφωνα με τον Ευάγγελο Παπαθανασίου, το Παλαιόκαστρο Σταυρού είναι μία οχύρωση τύπου ”refugium”, δηλαδή καταφύγιο των κατοίκων της περιοχής, όπως το Κάστρο (διατείχισμα) στον Βράχο Αγίου Γεωργίου* πάνω από την Ασπροβάλτα και το τοποθετεί σε μια σειρά Παληοκάστρων του 8ου αι. της πέριξ περιοχής, όπως των Στεφανηνών και ίσως της Νιγρίτας. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι στην χρονική περίοδο 6ου-8ου αι. έχουμε επιδρομές και εγκατάσταση Σλαβικών φύλων στον χώρο της Μακεδονίας. Στις πέριξ των Στενών της Ρεντίνας περιοχές αναφέρεται από την 2η δεκαετία του 7ου αι. εγκατάσταση των Ρυγχίνων που αργότερα αναφέρονται ως Βλαχορυγχίνοι. Τέλος, υπάρχει και άποψη αρχαιολόγου που ταυτίζει το Παλαιόκαστρο με το Αρτεμίσιον της εποχής του Ιουστινιανού Α’ (6ος αι.)!**

Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι την πλαγιά του εν λόγω λόφου αναφέρονται επίσης τμήματα τειχών. Εάν αυτά ανήκαν στο ίδιο οχυρωματικό σύνολο, τότε πιθανόν το Παλαιόκαστρο να αποτελούσε ακρόπολη κάστρου. Περαιτέρω αξίζει να αναφέρουμε ότι σε σωστική ανασκαφή εντός του οικισμού του Σταυρού, βρέθηκαν ερείπια ενός παράκτιου βυζαντινού οχυρού με δυνατότητα ελλιμενισμού, με δύο οικοδομικές φάσεις εντός της πρώτης χιλιετίας. Η θεμελίωση του ανάγεται στον 3ο αι. μ.Χ. με ευρήματα που τεκμηριώνουν την λειτουργία του τουλάχιστον μέχρι τον 12ο αιώνα.

Από όλα τα ανωτέρω μπορούμε να κάνουμε το σενάριο ότι το Παλαιόκαστρο είναι οχύρωμα παλαιοχριστιανικών χρόνων που πιθανόν χρησιμοποιήθηκε ανά περιόδους μέχρι τα Υστεροβυζαντινά χρόνια. Κλείνοντας, μια αρχαιολογική σκαπάνη θα έδινε απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ 

Η προσέγγιση στο Παλαιόκαστρο γίνεται μέσω κακοτράχαλου ανηφορικού χωματόδρομου (χρειάζεται όχημα 4×4) που ξεκινάει από το δυτικό άκρο του Άνω Σταυρού και μετά από 700 μέτρα που μας οδηγεί κάτω από τον λόφο του κάστρου. Εκεί αφήνουμε το όχημα και παρατηρούμε δεξιά του δρόμου ότι υπάρχει ανηφορικό μονοπάτι 250 μέτρων που μετά από 5-10 λεπτά πεζοπορίας μας οδηγεί στο Παλαιόκαστρο. Υπάρχει και εναλλακτική διαδρομή για να φθάσεις στο μονοπάτι μέσω πιο βατού χωματόδρομου που ξεκινάει από την οδό Αγίας Μαρίνας στον Σταυρό, περνώντας τον χείμαρρο που διέρχεται  από την βορειοανατολική ρίζα του λόφου που οδηγεί στον ανηφορικό χωματόδρομο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

• Δήμος Βόλβης- Όψεις της ιστορίας και του πολιτισμού-Κεφάλαιο 3-Βυζαντινοί χρόνοι, σελ. 66-67, Αντώνιος Γαβριηλίδης.
• Τεκμήρια Ιστορίας στον Δήμο Βόλβης-2019 (Αφιέρωμα στα 40 χρόνια προσφοράς του Νικόλαου Μουτσόπουλου στην γη της Μυγδονίας), κεφάλαιο: ”Τοπογράφικα βυζαντινών χρόνων στον μύχο του Στρυμονικού κόλπου-επισκόπηση μαρτυριών.”, σελίδες: 88 και 95-98, Ευθυμία Ντάφου-Μαρία Τσιάπαλη.
• Τεκμήρια Ιστορίας στον Δήμο Βόλβης-2019 (Αφιέρωμα στα 40 χρόνια προσφοράς του Νικόλαου Μουτσόπουλου στην γη της Μυγδονίας), κεφάλαιο: ”Μικρή Συμβολή στην ιστορική τοπογραφία της περιοχής του <<Καπετανικίου των Στεφανιανών>>”, σελ. 127, Ευάγγελος Παπαθανασίου.
• Τεκμήρια Ιστορίας στον Δήμο Βόλβης-2019 (Αφιέρωμα στα 40 χρόνια προσφοράς του Νικόλαου Μουτσόπουλου στην γη της Μυγδονίας), κεφάλαιο: ”Τοπογραφία βυζαντινής και μεταβυζαντινής βόλβης”, σελ. 156, Αθηνά Τοκμακίδου-Περικλής Φωτιάδης.
• ΔΙΑΡΚΗΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΗΡΥΓΜΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, στον σύνδεσμο: http://listedmonuments.culture.gr/fek.php?ID_FEKYA=7845
• ΑΠΟ ΤΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΣΤΑ ΘΕΣΣΑΛΙΚΑ ΤΕΜΠΗ- Κεφάλαιο: <<Η Κλεισώρεια Ρεντίνης-Στεφανηνών: Ορισμός -Χαρακτηριστικά- Αμυντική οργάνωση μέσα στο χρόνο>> σελ. 35, Ευάγγελος Παπαθανασίου- Μαρίζα Τσιάπαλη, 2019.

Πηγή κειμένου και φωτογραφιών ΑΜΦΙΤΡΕΙΔΗΣ